Ei forbanna plikt
Øystein Hetland
Ei forbanna plikt
NORSK
POLITI
1940 – 1945
© CAPPELEN DAMM AS, Oslo, 2025
ISBN 978-82-02-85508-6 1. utgave, 1. opplag 2025
Omslagsdesign og sats: Gisle Vagstein/deTuria Design
Omslagsfoto: Heinrich Himmler inspiserer eit æreskompani av norske politifolk, 21. mai 1945. Med han er mellom andre NS-leiar Vidkun Quisling.
Repro: Naranya Trykk og innbinding: Livonia Print Sia, 2025, Latvia
Forfattaren har fått støtte fra Det faglitterære fond
Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Uten særskilt avtale med Cappelen Damm AS er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk. Enhver bruk av hele eller deler av utgivelsen som input eller som treningskorpus i generative modeller som kan skape tekst, bilder, film, lyd eller annet innhold og uttrykk, er ikke tillatt uten særskilt avtale med rettighetshaverne.
Bruk av utgivelsens materiale i strid med lov eller avtale kan føre til inndragning, erstatningsansvar og straff i form av bøter eller fengsel.
Papiret i Cappelen Damms bøker er hentet fra bærekraftig skogsvirke. Ingen av forlagets produkter bidrar til avskoging eller forringelse av skog. Cappelen Damm arbeider for å redusere miljøbelastningen fra våre bøker så mye som mulig.
Les mer om Cappelen Damms miljøarbeid ved å scanne QR-koden:
www.cda.no
akademisk@cappelendamm.no
Innhald
Loddet blir kasta
Brydde gjerningsmenn
til børa
Sjuke og «sjuke» jødar
Grus i tannhjula
Gjerningsmann og varslar
Ein gammal bekjent av jødane
Forteljingar om hint og vink
Politihjelp i mange ledd
Carl Fredriksens transport
Å måtta gjera noko
Hjelp frå Statspolitiet
Eit umake par
Mislukka hjelpeforsøk
Eit godt verktøy for nazistane?
Val og handlingsrom i ein nazistisk stat
Rom for å sabotera ordrar?
Kva er det minste vondet?
Politiet og Holocaust
Kapittel 3
Politi i eksil
Kontroll av nordmenn i utlandet
Etterretning og støtte til motstanden
Planar for overgang og oppgjer
Utdanning av politifolk i Sverige
Kapittel 4
Frigjering og oppgjer
Frigjering med kraftig bismak i nord
Tvangsevakuering
Inn på norsk jord
Jubel i sør
Det tredje rikets siste dagar på Skallum gard
nytt
rykkar inn i resten av Noreg
rettslege grunnlaget for oppgjeret
Forord
Det er ikkje så mange som får høve til å arbeida med det mest interessante dei veit om i verda. Det har derimot eg fått. I over ti år har eg saumfare arkiv, snakka med og for menneske og kome til stadig nye innsikter i norsk politi og norske politifolk sine liv under andre verdskrig, først som del av doktorgradsarbeidet mitt, og deretter som del av arbeidet med denne boka. Det har gitt innblikk og innsikt i menneskelagnadar og moralske val av eit heilt anna kaliber enn det folk flest i Noreg i dag står overfor. Det har til dels vore prøvande. Å lesa om brutal tortur eller om folk på veg til døden er ikkje alltid enkelt.
Men det har òg vore inspirerande å sjå korleis nokre i møte med den nazistiske overmakta likevel hadde i seg å prøva å gjera ein skilnad. Også for nokre i Noreg utgjorde den innsatsen skilnaden mellom liv og død.
Mange har i smått og stort bidrege til denne boka. Dette tredje bandet i Politirettshistoria er gjort mogeleg av det overordna Politirettshistorieprosjektet, finansiert av Politidirektoratet og Universitetet i Bergen, med bidrag frå Universitetet i Oslo, Politihøgskolen, HL-senteret og NFFO.
I prosjektgruppa vil eg spesielt takka Yngve Flo, Anne Lise Fimreite og Gert Johan Kjelby for nyttige og konstruktive tilbakemeldingar undervegs, og prosjektleiar Jørn Øyrehagen Sunde for hans utrettelege positivitet og pågangsmot. Dei andre forfattarane i prosjektgruppa for politirettshistorieprosjektet – Geir Heivoll, Lisbeth Fullu Skyberg og Helge Renå – har vore strålande samarbeids- og samtalepartnarar.
Familien min – Hilde, Astrid, Eirik, Vegard, Tom, Anne Berit og Kjersti – har vore ei dagleg oppmuntring og ein kontrast til det mørket eg stundom har møtt på i løpet av dagen. Vidare vil eg takka alle velvillige lesarar, mellom dei Kjetil Simonsen, Tom Hetland, redaktør Lars Aase og fagfellen for viktige innspel til å gjera teksten betre, og til språkvaskar Trond Lundberg for mange små og store forslag til språklege betringar. Endeleg vil eg òg retta varme tankar til alle dei mange som har inspirert og hjelpt meg på ulikt vis. Folk mellom anna i Arkivverket, på HL-senteret, Justismuseet, Jødisk Museum og Norges Hjemmefrontmuseum har alle vore til stor hjelp. Eg er òg takksam for dei man-
ge studentane eg har rettleia oppgåver for, undervist og snakka med undervegs i arbeidet. Dei har gitt meg mykje ny informasjon og inspirasjon. Endeleg ber eg om orsaking til alle som har gitt små og store bidrag og som ikkje er nemnde her – lista hadde kort og blitt for lang til å nemna alle.
Takk!
Innleiing
Oslo, 26. november 1942. Over heile byen ringer og hamrar norske politifolk på dører. Grytidleg om morgonen hadde dei stått oppmarsjert framfor statspolitiinspektør Knut Rød saman med tre hundre andre politifolk og medlemmar av nazistiske paramilitære einingar. Oppdraget Rød hadde fått frå sjefen sin, Karl A. Marthinsen, var å gje instruksjonar for den mest radikale politiaksjonen i norsk historie: massearrestasjonar av jødiske kvinner, barn og eldre i ein lynaksjon over heile Oslo. I grupper på tre skulle dei oppsøka og arrestera jødar og køyra dei til kaia på Vippetangen. Der venta lasteskipet Donau. Så skulle dei på nytt reisa ut i byen for å henta andre namn på lista. Metoden var ifølgje Marthinsen «meget praktisk», og nær 200 vart arresterte denne dagen.1 Det mennene no skulle gjera var spesielt i norsk samanheng uhyre radikalt. Augevitne gav etterpå sjokkerte vitnemål om det dei hadde sett. Ei arrestert kvinne hadde blitt «likblek» då ho såg bilen som stod og venta på henne og dei to barna hennar. I krampegråt ropte ho ut: «De kan redde meg og barna hvis De vil!». Desperat gjentok ho bøna heilt fram til kaia, berre
av og til overdøyvd av barnegråt og rop på «mamma!».2 Til inga nytte. Som tre av 529 jødar vart dei sende med Donau til Stettin og derifrå med tog til Auschwitz-Birkenau. Alle kvinner og barn vart drepne der rett etter at dei kom. Av mennene overlevde berre ni.3
Litt over eitt år seinare var Donau klart for eit nytt oppdrag. På ny skulle fangar fraktast frå Noreg til Tyskland og ein uviss lagnad. Men mellom dei om lag 1400 fangane som no vart køyrde ned på kaia var det ei gruppe ein ikkje skulle forventa å sjå: Norske politifolk frå nær heile landet.4 Dei hadde blitt arresterte som del av Aktion Polarkreis, ein storstilt tysk aksjon i august 1943 for å skremma norsk politi til å lyda alle ordrar frå okkupasjonsmakta. Øvste tyske styresmakter i Noreg var redde for alliert invasjon, og ville sørga for at norsk politi ikkje fungerte som ein femtekolonne for dei allierte om så skulle skje. Om lag 470 politifolk vart arresterte, og 271 av dei deporterte til Stutthof-leiren for «politisk omskulering».5 Som «germanarar» fekk politifolka ei svært annleis handsaming enn jødane norske politifolk hadde medverka til å få sendt til Tyskland. Men leir-
livet, og ikkje minst kaoset då det «tredje riket» gjekk under, sette likevel sine spor. Tretten av dei deporterte døydde av sjukdom under eller etter leiropphaldet.6
På eitt nivå er det uhøyrt å samanlikna to deportasjonar med så ulike formål og dødstal. Men likevel heng dei to saman, som illustrasjonar på det regimet norske politifolk verka i under andre verdskrigen. Dette var eit system som over tid vart stadig meir brutalt og vilkårleg. Folk kunne vera viktige tannhjul i systemet den eine dagen, og offer for det same systemet dagen etter. Det var, som ein av dei arresterte sa det, eit system som kvilte på frykt – «alles frykt for alle».7 Ein annan av dei oppsummerte på denne måten: «Som politifolk hadde vi helt fra okkupasjonstidens begynnelse en klar forståelse av at var de tyske herrer overlegne i noe, så måtte det først og fremst være i det å dyrke vilkårligheten.»8 Dette var den verda norske politifolk måtte forhalda seg til under krigen. Frå å leva i og verka for ein stat styrt av lover vedtekne av eit demokratisk storting, vart den nye kvardagen deira gradvis meir prega av stadig meir radikale og vilkårlege ordrar og avgjerder frå nye tyske og norske nazistiske styresmakter. Over natta kunne kvardagen din endrast fullstendig basert på kva nokre nazitoppar hadde blitt samde om kvelden før.
Denne boka er den tredje av totalt fem bøker i serien «Norsk politirettshistorie». Lesaren vil ha stort utbytte av å lesa Geir Heivolls to bøker om framveksten av det moderne politiet i Noreg frå 1680 til 1940.9 Det vil gje betre innsikt i bakgrunnen for mange av dei institusjonane og praksisane
som blir skildra i denne boka. Vidare vil ein òg ha interesse av Lisbeth Fullu Skyberg og Helge Renå sine bøker om etterkrigspolitiet som viser korleis erfaringane frå førkrigstida og okkupasjonen påverka den vidare historia til norsk politi.10 Men mens dei skildrar norsk politi si ofte svært gradvise utvikling under eit demokratisk regime, verka politiet under krigen under eit heilt anna og mykje meir radikalt regime. I løpet av dei fem åra okkupasjonen av Noreg varte blei politiet difor utsett for prøver som det aldri før eller seinare har møtt. Politiet sin etablerte praksis og organisasjon vart fundamentalt utfordra, og rettstatlege normer i stort omfang sett til sides.
Denne boka handlar difor mykje om korleis norsk politi som institusjon og norske politifolk som menneske, vart omforma av dette nazistiske åtaket. Korleis reagerte den jamne norske polititenestemann på slike radikale endringar av institusjonen dei arbeidde i? Korleis vart dei mange nye klart nazistiske oppgåvene og ordrane handterte? Med i denne fortellinga høyrer ikkje berre forteljingar om dei mange som leid etter først å ha blitt arresterte av norske politifolk, men òg historiene om hjelp frå tilsynelatande pliktoppfyllande folk «på innsida». Eit hint om ein komande aksjon eller eit forfalska identitetspapir vart for nokre forskjellen på liv og død. Ville unge jødiske Sigurd Becker ha overlevd krigen om ikkje ein politimann 25. oktober 1942 hadde sagt han at «i morgen skal alle mannlige jøder arresteres» og så følgde oppfordringa om å «komme deg vekk»?11 For nokre fekk slik motstand mot
det nye regimet fatale konsekvensar. Minst 25 politifolk og lensmenn mista livet under krigen på grunn av motstandsarbeid i Noreg.12 Mange fleire gjennomgjekk fengselsopphald og tortur av same grunn.
Men boka handlar òg om noko som ofte hamnar i bakgrunnen i alle dei dramatiske forteljingane om krigen: Ikkje alle delar av det norske samfunnet vart like prega av vilkårlegheit og vald frå dei nye styresmaktene si side. Folk flest strevde i første rekke med å få livet til å gå vidare. Rett nok endra mangelsamfunnet, den reduserte tilgangen på alkohol og mørklegginga typane og mengda av små og store saker politiet kom borti. Men behovet for politi for å ordna opp i små og store saker forsvann ikkje, okkupasjon eller ikkje okkupasjon. Kvardagen for den jamne norske politimann under krigen var ikkje dominert av arrestasjonar av jødar og motstandsfolk, men av å skilja slåstkjemper på byen, kontrollera trafikken eller etterforska småtjuveri. Her minna politiarbeidet meir om det som ein finn skildra i dei andre banda i bokserien.
For vanlege politifolk utan nazistiske sympatiar innebar denne situasjonen frykteleg vanskelege dilemma, ikkje gjort enklare av dei uklare signala som både dei legale styresmaktene i eksil og motstandsrørsla heime gav. Når vart talet på nye tvilsame oppdrag så stort at det overskygga for nytta med å ha folk til å utføra dei viktige vanlege arbeidsoppgåvene? Korleis skulle ein vekta hjelpa ein kunne yta folk i fare opp mot at ein utførte oppgåver som openbart hjelpte okkupanten og deira norske medsamansvorne? Vurderingane
politifolk gjorde i denne situasjonen varierte sterkt. Ein konkluderte med at han ikkje hadde «den politiske innstilling som nå forlanges av politiets embetsmenn» og sa opp.13 Ein annan såg det derimot slik at «ingen kunne gjøre så meget i kampen mot tyskerne som den fornuftige politimann» som «hjalp der det var behov for hjelp». Konklusjonen var klar: «Vi burde bli på politikammeret så lenge som mulig».14
Denne boka har ikkje som mål å seia noko om kva som var «rett» å gjera i ein så vanskeleg situasjon. Snarare er formålet å få fram kompleksiteten norske politifolk stod overfor under krigen, og å skildra kor endra politiet vart i løpet av åra med okkupasjon. Håpet er at lesaren kan sitta igjen med større forståing for ei verd med svært få «reine» valmogelegheiter. For som historikaren Torgeir Sæveraas har sagt det: «[nazismen] korrumperte enhver som kom i berøring med den».15 Det gjaldt i høgste grad òg det norske politiet.
KJELDENE
Å skriva om norsk politi- og lensmannsetat under krigen er både ei takknemleg og utakknemleg oppgåve. Takknemleg fordi det tilgjengelege kjeldematerialet er så stort, og utakknemleg av same grunn. Ingen har mogelegheit til å gjennomgå heile det uhorveleg store materialet som ligg igjen etter norske politifolk sine liv og virke under okkupasjonen. Dei nyoppretta einingane Politidepartementet, Innanriksdepartementet og Statspolitiet fekk alle store sentrale arkiv. Berre Politidepartementet
sitt arkiv tek opp mellom 50 og 60 hyllemeter i lokala til Riksarkivet.16 Kvart underliggande politikammer og lensmannskontor hadde òg sine arkiv med materiale av svært ulik karakter og omfang.
For å gjera saka endå meir komplisert var det òg andre aktørar som var av stor relevans for politiet, ikkje minst tyske instansar både i Noreg og i Tyskland. Vidare vart det oppretta nye arkiv i samband med oppgjeret etter krigen – landssvikarkiva og arkiva etter den interne granskinga i politietaten. Mange av desse er òg svært omfangsrike – ei sak mot ein politimann i Bergen er til dømes på over 3 000 sider med smått og stort.17 På Norges Hjemmefrontmuseum finst det fleire arkiv med informasjon om motstandskampen mot okkupanten under krigen, inkludert den politifolk var involvert i.
Utover dette har me òg eit vell av relevant litteratur, alt frå større studiar av forhold på nasjonalt plan der politiet spelar hovud- eller biroller, til dei mange lokalhistoriske bøkene om krigen kor lokale politifolk og lensmenn ofte har ein viktig plass. Vidare har ein internasjonalt ein enorm litteratur om krigsrelaterte tema frå svært mange innfallsvinklar og fagfelt som potensielt kan ha interesse for å forstå kvifor ting gjekk som dei gjorde for norske politifolk under krigen.
Konsekvensen av ein slik på mange måtar heldig situasjon er at ein ikkje på langt nær har mogelegheit til å gå gjennom alt av teoretisk relevant kjeldemateriale og litteratur. Ein må gjera utval, og risikerer med det å gå glipp av relevant informasjon. Historier som kunne og kanskje
burde blitt fortalt vil ikkje vera med, anten fordi ein med tida ein hadde ikkje vart klar over dei, eller fordi ein med plassen som stod til disposisjon måtte velja bort noko.
Krigen er kjeldemessig utfordrande òg på ein annan måte. I endå større grad enn vanleg må ein nemleg her vera kjeldekritisk og samstundes ha evne til å lesa mellom linjene. Det meste som vart skrive under krigen vart nemleg formulert med tanke på at det kunne få konsekvensar om feil person kom til å lesa noko som gjekk mot regimet. Også det store materialet frå etterkrigstida er òg ofte skrive meir enn vanleg instrumentelt – no for å framstilla seg sjølv i eit best mogeleg lys og for å unngå reaksjonar eller til og med straff. Der ein påstand kviler på slike kjelder med potensiell slagside har eg prøvd etter beste evne å understreka at dette er noko aktøren hevdar, utan at ein kan eintydig slå fast at det stemmer.
Vidare har eg gått gjennom svært mange og ulike former for empiri, for på den måten i så stor grad som mogeleg verta klar over kva som er hovudtrekk og kva som er avvik. Gjennom det minskar òg sjansen for å gå glipp av vesentlege poeng og tendensar. I arbeidet med boka og mitt tidlegare doktorgradsarbeid har eg mellom anna gått gjennom om lag 350 landssvikssaker mot politifolk og store delar av arkiva etter Politidepartementet, Innanriksdepartementet og fleire andre relevante arkiv. Eg har i tillegg gått i djupna på tre lokale politiarkiv – i Stavanger, Skien og Ålesund.
Erfaringa frå dette arbeidet er at talet på nye moment og poeng har blitt stadig min-
dre, og at stadig meir av det eg har kome over, har vore kjent frå før. Det har etter kvart gitt ein stadig større tryggleik for at hovudkonklusjonane står på trygg grunn. Det betyr sjølvsagt ikkje at framstillinga i alle forhold er fri for feil eller mistolkingar.
FORSKINGSSTATUS
Kva veit ein eigentleg frå før om norsk politi? Det har i åra etter krigen kome ei rekkje verk der politiet har hovud- eller biroller, med store variasjonar både i omfang, fokus og tone. I sum har dei gitt oss betydeleg auka kunnskap om norsk politihistorie under krigen, men med den utfordringa at kunnskapen ofte kjem til oss fragmentert og utan å ha bli sett aktiv inn i større samanhengar. Grovt sett kan ein dela litteraturen inn i fire hovudkategoriar, alle med sine relative fordelar og ulemper.18
Den første kategorien er generelle verk om politiet, men med kapittel om krigen. Desse går ofte noko summarisk gjennom forhold under okkupasjonen, slik at dei heilt spesielle problema den gav politifolk, ofte ikkje blir handsama spesielt grundig. På den andre sida får ein eit blikk for kontinuitet, både når det gjeld oppgåver og personell. Dermed kan det bli tydeleg på kva område krigen innebar eit brot, og kor ein hadde kontinuitet. I denne kategorien er det spesielt verdt å nemna Olav Nordstoga si historie om lensmannsetaten,19 Fartein Valen-Sendstads historie om politiet i Oslo,20 Finn Jor si jubileumsbok for Norsk politiforbund,21 Per Ole Johansen om Statspolitiet,22 og jubileumsboka for Politihøgskulen.23
Den andre kategorien er generelle oversiktsverk om okkupasjonen eller aspekt ved okkupasjonen der rolla til politiet blir nemnd og drøfta. Desse har fordelane med at politiet under krigen ofte blir samanlikna med andre grupper og sett inn i ein større okkupsjonskontekst, noko som lar oss sjå kor politiet skilde seg ut, or kor det følgde større mønster som ein òg fann t.d. i andre offentlege etatar. Ulempa er at handsaminga ofte blir noko summarisk og overflatisk, i det ein ikkje har plass til å sjå grundig på politiet si spesielle historie. Her kan ein spesielt trekka fram bokserien Norge i krig, 24 Terje Emberland og Matthew Kott om SS og deira planar i Noreg,25 Ole Kristian Grimnes og Berit Nøkleby sine oversiktsverk,26 samt trebindsserien om krigen i Nord-Noreg.27
Den tredje kategorien er skildringar av aspekt ved okkupasjonshistoria tett knytte til politiet, og spesialstudiar av personar djupt innvevde i politihistoria under krigen eller einskildaspekt av denne. Desse har fordelen at ein kan gå i djupna på desse spesifikke samanhengane og personane, noko som kan gje oss svært verdifull kunnskap. På den andre sida risikerer ein gjennom å zooma så langt inn på eit område å mista den større konteksten av syne. Prominente her er bøker om Noreg og jødane av Per Ole Johansen,28 Bjarte Bruland,29 og Synne Corell,30 og biografiane om Jonas Lie av Sverre Rødder31 og Bernt Rougthvedt.32
Den fjerde kategorien er verk dedikerte til heile eller delar av politiet under krigen, ei gruppe òg denne boka høyrer til i. Desse har som fordel at ein får heile eller
store delar av krigskonteksten for politiet, og med det òg samanhengane for hendingar og utviklingstrekk. Ulempa er at plassomsyn gjer det vanskeleg å fullt ut gjera greie for den større krigssamanhengen og ofte òg konteksten før og etter krigen. Ein kan heller ikkje gå like detaljert til verks på einskildhendingar eller personar. Til denne gruppa høyrer Nils Johan Ringdal sitt oversiktsverk Mellom barken og veden, 33 Eirik Veums bok om Statspolitiet,34 Kjetil Simonsens doktorgradsavhandling mellom anna av Politidepartementet,35 og mi eiga avhandling, med spesielt fokus på politikammera i Stavanger, Ålesund og Skien.36
Denne boka byggjer vidare på bidrag frå alle desse kategoriane, med mål om å inkorporera deira funn og perspektiv til ein større heilskap. Ein naturleg samanlikning er sjølvsagt Mellom barken og veden, som før dette er det einaste overordna verket om norsk politi under krigen. Etter utgjevinga av denne har me spesielt fått mykje ny kunnskap om politiet si rolle i forfølginga av jødane og den sterke interessa SS hadde for norsk politi og det presset dei la på etaten for å få han til å bli i tråd med sine ønskemål. Begge desse aspekta vil samanlikna med Ringdal difor gitt ein større plass.
KAPITTEL 1
Krigen kjem
EIT TIDLEG VARSEL
Det var litt over klokka tolv på dagen 8. april. Eit veldig brak fekk husa i Lillesand nærast til å rista. Klokka to fekk folk i byen ei aning om kva som hadde skjedd, då ein lokal båt kom inn til kaia. Skipperen hadde eit blodig fjes. Meldinga hans var klar: Få tak i politi og lege! Politifullmektig Nils
Onsrud var raskt på pletten på brygga og tok kontroll over situasjonen. Der fekk han sjå krigens andlet: 50 slitne overlevande og fem–seks lik. Fleire og fleire båtar kom inn med same blodige last. Men kven var mennene? Og kva skulle dei? Onsrud såg raskt at mange av dei hadde på seg uniform, dels grågrøne og dels blå. Og dei snakka tysk. Skipet dei var på, Rio de Janeiro, hadde blitt torpedert av den polske ubåten Orzel Men kva oppdrag dei var på, sa dei redda tyskarane ingenting om. Mistenksamheita til Onsrud blei vekt då ein lege ringte og sa at ein forfjamsa tysk soldat hadde spurt om han no var i Bergen. Då legen spurte kva han skulle der, var svaret at han og dei andre var på veg for å verna norsk nøytralitet mot engelskmennene. Det gjorde ting klart: Dette var invasjonstroppar, på veg
mot Noreg! Onsrud kontakta raskt militære myndigheiter. Der møtte han skepsis og nøling, inkludert frå kommanderande general i Kristiansand. I sin rapport om hendingane konkluderte Onsrud med at «jeg ble oppfattet som en nervøs og overspent politifullmektig som de militære ikke kunne ta synderlig hensyn til.»
I frustrasjon kontakta han nå politikontoret i Justisdepartementet. Byråsjef Eivind Rognlien trudde på Onsrud, og gav han løyve til å gjera alt han kunne, inkludert å halda sjøforklaring og prøva å få tyskarane til å avlevera våpena sine. Byråsjefen lova òg å pressa på militære myndigheiter. Og no byrja det faktisk å skje ting. General Liljedahl i Kristiansand hadde etter kvart innsett at dette var noko å ta på alvor, og mobiliserte eit kompani som skulle vera i Lillesand klokka seks neste morgon. Han sende òg melding om det som hadde skjedd til Generalstaben i Oslo. Nyhenda spreidde seg raskt. Før utanriksminister Halvdan Koht gjekk på talarstolen i Stortinget klokka fem for å diskutera det faktum at britane tidlegare same dag hadde lagt ut miner langs norskekysten, kunne
han lesa i ei ettermiddagsavis om torpederinga og at Rio de Janeiro hadde vore på veg til Bergen.
Men verken i den politiske eller militære toppleiinga fekk meldinga alle alarmklokkene til å slå. Forsvarsminister Ljungberg oppfatta episoden som ei krenking av norsk nøytralitet, ikkje eit teikn på komande invasjon. Men i Lillesand la Onsrud seg fullt kledd på sofaen på politistasjonen, full av uro. Han var overtydd om at krigen no var på veg. Og klokka 1 fekk han eintydig rett: Då kom det melding om at festningane i ytre Oslofjord er i kamp med skip av ukjend nasjonalitet.1 Kven dei høyrde til, skulle snart bli klart for alle. Og Nils Onsrud skulle sjølv til dei grader få kjenna på kroppen kva slike folk var i stand til.
TEKNE PÅ SENGA
Det hadde berre så vidt blitt 9. april 1940 då justisminister Terje Wold vart vekka av ein telefon han helst ikkje skulle fått. På tråden var politimeister og luftvernsjef i Oslo, Kristian Welhaven. Han kom med ei alvorleg melding: Framande krigsskip hadde gått til åtak på norske festningsverk ytst i Oslofjorden. Wold måtte kasta seg rundt og ringa til statsminister Nygaardsvold. Saman kalla dei inn resten av regjeringa til møte klokka eitt på natta. Det var
til høyre over: Terje Wold, justisminister i Nygaardsvold-regjeringa frå 1939 til 1945.
til høyre under: Kristian Welhaven, politimeister i Oslo frå 1927 til 1954. Begge foto: Oslo Museum
