LiTeratur i Andeby
DONALD DUCK OG BØKENE
Samlaget
Oslo 2025
© Det Norske Samlaget 2025 www.samlaget.no
Omslag: Stian Hole
Førtrykk: Type-it AS, Trondheim
Skrift: 10,3/15 pkt. ITC Cheltenham Std
Papir: 115 g Lessebo Zero Offset
Trykkeri: Balto Print
Printed in Lithuania
ISBN 978-82-340-1579-3
Forfattaren har fått støtte frå Det faglitterære fond og Fritt Ord.
Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.
Materialet i denne utgivinga er verna etter åndsverklova. Det er derfor ikkje tillate å kopiere, avfotografere eller på andre måtar gi att eller overføre heile eller delar av innhaldet i utgivinga utan at det er heimla i lov eller følger av avtale med Kopinor.
Det er forbode å bruke heile eller delar av utgivinga som inndata eller treningskorpus i generative modellar som kan skape tekst, bilete, flm, lyd eller andre typar innhald og uttrykk, utan særskild avtale med rettshavarane.
Bruk av materiale frå utgivinga i strid med lov eller avtale kan føre til inndraging, erstatningsansvar og straff i form av bøter eller fengsel.
Innhald
Forord
Hovudstups inn i bøkene ......................... 9
DEL 1
All verdas visdom: Hakkespettboka ...... 23 Full fart på biblioteket 35
Lyrikkens andeliv ...................................... 48
Bestseljardraumen. Om forfattarane i Andeby ...................................................... 67
Sakprosa som seier seks .......................... 87
DEL 2
Litteraturhistoria sett med andeblikk ... 103
Vogger for litteraturen. Om Homers epos og 1001 natt........................................ 110
Donald Duck og Bibelen ........................... 124
Shakespeares åre. Hovudlinjer i den duckske dramatikken ............................... 157
Det store eventyret 167
Klassisk toppform. 1800-talsromanen i andeversjon .............................................. 186
Ei mørk og stormfull natt. Grøss og spenning i Andeby ..................................... 199
Inn i vår tid. Frå sønnavind til dystopi ......................................................... 211 DEL 3
Frå Valhall til Värmland. Om nordisk
......................................................
og leven i Andeby ..........................
Forord
Hovudstups inn i bøkene
Bøkene er berebjelkar i Andeby. Dei er nær sagt overalt.
Dei er i bokhandelen og på biblioteket. Dei har eit eige rom i onkel Skrues velfylte pengebinge. Du kan endåtil fnne dei i Donalds bokhyller. For ikkje å seie under Donalds bokhyller.
Dei stør gjerne opp der det manglar eit bein. Bøker i stabel kan nyttast som trapp.
Litteraturen kan brukast til så mangt. Frå før veit vi at pennen er mektigare enn sverdet. I Andeby er boka mektigare enn mursteinen. Det fnst ikkje tal på kor mange volum Donald har fått i hovudet under kranglane sine med Dolly og nabo Jensen.
Vi snakkar i det minste om eit fullblods bibliotek.
Bøkene jamnar ut klasseskilja i Andeby. Ingen er for rik, dum eller heldig til ikkje å få ein roman i skallen på eit eller anna tidspunkt. Alle i samfunnet har tilgang til bøker, frå den rikaste mannen i verda til dei mest notoriske vanekriminelle. Bøkene er limet som fører folk saman, anten dei vil det eller ikkje. Og ingen slepp unna gebyret for å levere bøkene for seint attende til det offentlege biblioteket.
Sjangerbreidda i Andeby er førebiletleg stor. Frå blaute vers til hardkokt krim, frå søvndyssande romankunst til grensesprengande essayistikk – Andeby kan by på det meste. Poesien er elden som kjærleiken blir martra i. Sakprosaen er navet som får samfunnet til å gå rundt. Bøkene er brønnar til kunnskap og strøymande elver til eventyr. Fiksjonen stimulerer til sivilisasjonsutvikling, og mange av dei villaste og mest halsbrek -
kande historiene har utgangspunktet sitt i loggbøker, annalar og historieverk.
Midt i dette boksprengde universet fnn vi ei and med sterke kjensler og alminneleg forstand. Donald Duck er kvardagsmennesket det er lett å le av og endå lettare å sympatisere med. Donald er oppfarande. Doven. Ærekjær. Full av ambisjonar. Han har grandiose evner til å feile spektakulært. Donald er ein trollspegel for samfunnet, men med eit engasjement og ein sjarm som får oss til å heie han fram.
Kva forhold har Donald til litteraturen, sett bort frå at bøker kan brukast som bladpresse og slagvåpen? «Du eier ikke sans for litteratur, din bøffel!» furtar Dolly etter at Donald har sovna på eit møte i Andeby Litterære Selskap. Dollys foredrag om bruken av komma i K. Kvakkbakkens forfattarskap er for vanskeleg for ei enkel and i matrosdrakt å halde seg vaken til, sjølv om Donald er full av falsk smiger i etterkant.
Dollys kritikk er både rammande og misvisande. Det treng ikkje å handle om kommasetting hos Kvakkbakken eller punktumbruk hos Hemming Duckaway for at Donald skal stå fram som ein litterær ignorant. Somme tider kjem han frå så langt nede i folkedjupet at sjølv den mest vaklevorne skjønnlitteratur blir å rekne som kvakking frå parnasset. Litteratur er elitisme i seg sjølv.
På den andre sida sit Donald påfallande ofte i godstolen med ei bok. Han må seiast å vere litteraturinteressert, rett nok med hang til cowboybøker, krim og spenningslitteratur. At han er svakare på den smalare delen av skjønnlitteraturen, har han til felles med mange andre lesarar. Det friske motet varer ikkje så lenge når han prøver å lese ein roman han har fått av Dolly til jul, ein mastodont på 1600 sider som ifølge Donald burde vore utstyrt med gaffeltruck. Då retarderer lesinga til ho går i stå.
Donalds bokinteresse går likevel ikkje tapt med denne typen nederlag. Han gir seg straks i kast med nye verk, som han sluker med formidabel appetitt. Sakprosaen er ein favorittsjanger. Aldri
har vel faglitteraturen hatt ein ivrigare lesar enn Donald, noko han tyr til for å sette seg inn i nær sagt kvart eit sakskompleks. Han er heller ikkje framand for poesien, særleg ikkje når diktinga trengst for å vinne Dollys gunst.
Med andre ord: Donald står ikkje fjernt frå litteraturen. Han lever midt i litteraturen. Han er ingen litterær bøffel, snarare ei skjønn-and. Han les endåtil Tolstojs Krig og fred.
Om boka er god, kan Donald gå totalt opp i henne. Han kan gjerne lese ein roman elleve gonger når interessa først er tent. Og han er fink til å treffe ekstraordinære tiltak for å sikre seg ei roleg lesestund, som å rigge seg til i ein hol trestamme eller sette seg ute i hagen midt på vinteren, med øyreklokker, for å unngå bråket frå Ole, Dole og Doffen. Når Donald først les, les han – då vil han ikkje bli forstyrra. Sjølv summinga frå ei lita fuge kan få han til å gå amok.
I tidlege Donald-historier prøver Donald ofte å få nevøane sine til å lese. Bøkene gjer god nytte i å hindre gutane i å dra på kino og fsketur eller, endå verre, lese teikneseriar. I Donalds
eige statushierarki er teikneserien på botnen, samtidig som det nettopp er teikneseriar han sjølv likar best. Dette er ei konstant kjelde til indre konfikt. Donald kan kalle seriane til gutane for tull, pølsevev og dustete smusslitteratur, men fyller sjølv hyllene med teikneseriar og prøver seg endåtil som serieforfattar.
Ein viktig faktor i Donalds bokinteresse, som med det meste anna, er ytre motivasjon. Han er pragmatisk og langt ifrå nokon idealist på vegner av litteraturen. Donald er så godt som alltid styrt av personleg vinning og ønsket om å nå kortsiktige mål. Slik er det også med forholdet til bøker. Litteraturen er for Donald alltid eit middel, aldri eit mål i seg sjølv. Det gjeld både når han prøver seg som forfattar, og når han les bøker skrivne av andre. Det gjeld også når han kler seg ut som ein litterær meister for å vinne Dolly attende frå sleiske litteratar som Teobald von Snobb.
Brokete andegjeng
Rundt seg har Donald ein gjeng med ender som har sine eigne motivasjonar og drivkrefter i møte med litteraturen. Onkel Skrue har ei tydeleg haldning om at bøker gir kunnskap, og at kunnskap er makt og pengar. Derfor har Skrue eit privat bibliotek i pengebingen sin, ei samling av bøker som kan hjelpe han til endå større rikdom.
Ole, Dole og Doffen har den opplyste sakprosaen som leiestjerne. Hakkespettboka er det allvitande lommeleksikonet som kan hjelpe dei ut av kvar ei tenkeleg knipe. Boka gjer gutane, som er gløgge frå før, til dei gløggaste endene i Andeby. Interessa for andre litterære sjangrar er derimot ikkje så stor. Poesi er som regel pyton. Romanar likeså. Slikt minner om lekser. Teikneseriar tronar øvst på den litterære rangstigen.
Dolly interesserer seg i særleg grad for lyrikk. Ho har endåtil medlemskap i feire poesiklubbar. For Dolly er litteraturen først og fremst ein måte å uttrykke det vakre på. Ho tenker at bøkene
aukar danningsnivået hennar, noko som fort kan bli avslørt som snobberi. Når alt kjem til alt, likar ho pølser betre enn poesi.
Fetter Anton er opptatt av litteratur berre der det kan vanke eit sydhavscruise eller eit kyss frå Dolly som premie. Vanlegvis er han for doven til å lese ei heil bok. Den vanlege framgangsmåten hans er å slå tilfeldig opp og fnne akkurat det han har behov for.
Klodrik har ein løpebane både som journalist og som forfattar av biografar og fksjonsverk. Avisjobbing er draumejobben hans, gjerne i tospann med Donald. Dei to fetrane er det perfekte journalistiske katastrofepar.1
Magica frå Tryll, basert ved vulkanen Vesuv, leitar år ut og år inn etter den perfekte hekseformelen. All lesing av heksebøker handlar for Magica om å ta innersvingen på Skrue McDuck og sikre seg lykkeskillingen hans.
Denne brokete andegjengen står sentralt i utforskinga mi av litteraturen i Andeby. Museuniverset, med Mikke, Minni, Langbein og kompani, kjem eg også inn på ved høve. Like fullt gir eg endene forrang i mesteparten av boka. For meg er det Donalds verd som er den artigaste versjonen av Andeby, og som eg sjølv har ducka djupast ned i frå barndommen til i dag.
Vårt kollektive minne
Til saman uttrykker dei ulike fgurane i Andeby ein enorm lidenskap for litteraturen. Paradoksalt nok er lidenskapen uttrykt i ei kunstnarisk form som i lang tid blei sett på som ein trugsel. Då Donald Duck & Co begynte å komme ut i Noreg i 1948, var det ein gjengs tanke at teikneseriar underminerte dei seriøse bøkene. Om barna gjekk til teikneseriane, var løpet køyrt.
Historia skulle bli stikk motsett. Teikneseriane stimulerte og utvikla leseinteressa. Vi er mange som lærte både å lese og å fabulere med Donald. Den klassiske Donald-arven har også inspirert ein bråte med forfattarar. Teikneseriar er for lengst
inne i den litterære varmen. Grafske historier er ikkje noko andrerangs, men pregar store delar av bokmarknaden.
Donald-historiene sit fastare i oss enn mange kanskje ville tru. Då Nasjonalbiblioteket for nokre år sidan skulle markere 200-årsjubileet til Universitetet i Oslo, inviterte dei publikum til å stemme fram gjenstandar i «Nasjonens hukommelse». Carl Barks-historia «Eggemysteriet» kom på førsteplass. Forteljinga om Donald og gutane som møter eit nynorsktalande frkantfolk i ein avsides dal i Peru, tronar med andre ord på topp i vårt kollektive minne.
Kåringa seier noko om betydninga historiene frå Andeby har for oss. Det er ikkje for ingenting at den norske kulturministeren prioriterte feiring av Donald Ducks 90-årsdag den 9. juni 2024, inkludert kasting av kake på ein medlem av B-gjengen. Ho uttalte ved høvet at Donald er fellesskap og har samla nordmenn på tvers av generasjonar.
Likevel har teikneseriar alltid vore ein slags underdog, ei under-and i det norske samfunnet. Historiene frå Andeby kan bli sett på som enkle og lite høgverdige, og som meir eller mindre morosamt tidtrøyte for barn og ungdom. Nettopp derfor kan teikneseriane fortelje oss noko viktig. Dei ser samfunnet med skråblikk, frå ande- og musehøgde. Donald-historiene lærer oss om verda. Dei kan endåtil lære oss om verdslitteratur.
Dobbeltkvakk! Skreiv eg verdslitteratur? Kan vi snakke om Donald og verdslitteratur i eitt og same andedrag?
Sjølvsagt kan vi det! Ei rekke av klassikarane frå litteraturhistoria fnst i Andeby-versjon. Sjølv møtte eg store romanar som Lev Tolstojs Krig og fred og Margaret Mitchells Tatt av vinden gjennom Donald. Korleis artar litteraturhistoria seg sett gjennom eit slikt prisme? Det er noko av det vi skal fnne meir ut av i denne boka.
Donald Duck har gjort meir for lesinga i Noreg enn dei feste andre fksjonsfgurar frå verdslitteraturen. Omsettingar av amerikanske og italienske historier frå Andeby har truleg gjort meir for den norske leseinteressa enn den samla tyngda av Hemingways noveller og Dantes epos – eller Knut Hamsuns og Sigrid
Undsets romanar, for den del. Donald famnar breitt, frå den yngste skuleelev til den mest meritterte litteraturprofessor. Truleg starta den akademiske løpebanen med Donald Duck & Co for mange av professorane òg. Både skulevegrarar og akademikarar kan trykke Andeby til sitt bryst.
Om nokon framleis tenker at Donald-historier berre er for barn, bør dei altså straks vekkast frå villfaringa si. Donald kjem ikkje med øvre eller nedre aldersgrenser. Det er sinnelaget det kjem an på – opninga for det vedunderlege og lett krakilske universet Andeby representerer. Opninga for kjærleik og konfikt i sjuande potens.
Tussete av boklesing
Det fnst få som kombinerer det seriøse og det tøysete på ein like tilforlateleg måte som Donald Duck. Kanskje er det derfor eg blei så glad i Donald-historiene allereie som barn. Dei appellerte både til gutungen som smilte fnt på familiebileta, og til det viltre indre livet som lét seg nære av det spektakulære og actionfylte. Eg søkte tidleg mot kjeldene der Donald-blad var å fnne.
Sommarferiane hos mormor og morfar, der onklane mine hadde rikhaldige lager med teikneseriar, var blant høgdepunkta. I kvardagen var eg fast gjest hos feire av dei eldre naboane våre,
som hadde teikneseriar liggande i bunkar etter utfytta barn. Donald-iveren var så stor at eg endåtil oppfatta det som eit lykketreff då eg som liten gut fekk overta ein stabel brannskadde hefte etter ein brann i det eine nabohuset.
Eg lærte å lese av historiene frå Andeby. Donald Duck blei ein ven for livet. At han var ei and, tenkte eg ikkje så mykje på. Han kunne like gjerne vore ein del av slekta.
Eg likte både dei lange italienske historiene i Donald-pocketane, som eg førte sirlege register over, og dei klassiske historiene til Carl Barks. I min eigen oppvekst kom dei sistnemnde som gjenopptrykk «til glede for nye lesere» i Donald Duck & Co.
Og det var desse som gjorde aller størst inntrykk. Carl Barks’ betydning for fantasilivet mitt berre vaks og vaks, også etter at eg blei vaksen og slo inn på ein yrkesveg som journalist, litteraturkritikar og forfattar.
Frå ungdommen av skulle dessutan Don Rosa bli ein favoritt, ein serieskapar eg seinare fekk gleda av å møte. Detaljnivået i forteljingane hans er av høgaste klasse, tufta på både djup historiekunnskap og respekt for Barks’ banebrytande verk. Rosa løfta teikneseriekunsten til eit nivå som ikkje står tilbake for annan stor kunst.
Som vaksen har eg truleg brukt meir tid på å lese norsk og omsett samtidslitteratur og klassiske verk frå verdslitteraturen enn på å lese Donald. Men allereie då eg utdanna meg innan litteraturvitskap, kom den gamle Andeby-gløden tilbake med ny styrke. For hadde eg ikkje lese mykje av pensum før, i Donald-versjon?
Donald-interessa frå barndommen blir eg nok aldri kvitt. På mange måtar har eg gått tilbake til røtene med denne boka – til verdslitteraturen, Donald-universet og meg sjølv. Håpet er å kunne servere lesaren ei smakfull blanding av seriøsitet og tullball, slik blant andre Jon Gisle, kjent for kultklassikaren Donaldismen, har gjort før meg. I første del av boka ser eg på korleis bøkene pregar livet i Andeby. I den andre delen gir eg
skisser til ei litteraturhistorie fortald med andeblikk. I tredje del ser eg nærmare på språk og litteratur med nordiske briller.
Eg har lese så mange bøker og teikneseriar i arbeidet med denne boka at eg sjølvsagt er blitt ein smule tussete av det heile. Noko må ein ofre for litteraturen. Donald blir både blakk og galen når han går hundre prosent opp i bøkene. At ein kan bli svimmel av for mykje lesing, har eg visst sidan eg første gong kom over den Carl Barks-teikna historia «Hvem-vet-hva-konkurransen» – «The Crazy Quiz Show» på engelsk.2
Ein av Donalds ekstreme eigenskapar er evna til å gå heilhjarta inn for ei sak. I «Hvem-vet-hva-konkurransen» møter vi han fordjupa over eit berg av bøker. Motivet er rett nok av tvilsam karakter, for radioen har invitert til gjettekonkurranse med pengepremiar.
«Jeg vil ha lystbåt og et fott hus og en stall med fullblodshester. (…) Disse bøkene kommer til å skaffe meg tønner med penger!» seier Donald når Ole, Dole og Doffen klagar over at han har brukt alle pengane deira på bøker.
© Disney
Dermed puggar Donald enorme mengder informasjon av andebysk karakter: «Sebaldus Gyldenlak skrev ‘Dikt til en høysåte’ år 1763. Watt fant opp dampmaskinen år 1769. Napoleon møtte sitt Waterloo ved Waterloo. (…) Trettiårskrigen varte i tretti år.» Lesebrillene veks seg tjukkare mens Donald grev seg djupare og djupare ned i bokhaugen.
Etter kvart har Donald lese seg opp på alt som fnst av sakprosa i Andeby. Med faretrugande ringar rundt pupillane ber han gutane om å teste kunnskapen hans. «Jeg hater å skryte, men jeg kan faktisk svare på alt», seier han ublygt. Dermed er det duka for spørjetevling, som også Ole, Dole og Doffen slenger seg med på. Donald får det eine umoglege spørsmålet etter det andre, mens gutane vinn kvar sin sykkel for å svare rett på svært enkle spørsmål, som kva to minus to er. Doffen er så forvirra at han ikkje seier noko, og dermed er svaret rett – ingenting!
Donald oppmodar gutane til å velje pengepremiar i staden for syklar, men til liten nytte. Til slutt får han sjølv ein siste sjanse til å vinne den store tønna med pengar, om han veit kor mange dropar vatn som passerer gjennom Niagara-fossen på ei veke!3
Utruleg nok er dette eit spørsmål Donald kan svaret på, etter å ha lese om det i band fre av boka «Elektrokinetisk forskning». Svaret er så langt og omstendeleg at han fell utmatta om når han har avlevert det.
Omtåka av den store kraftprestasjonen får Donald valet mellom ei tønne full av pengar og ein liten trehjulssykkel som premie. I siste rute ser vi han sykle av stad på trehjulssykkelen med hovudet nedi matrosjakka. Den klassiske replikken lyder: «Se, jeg kan kjøre uten hode!»4
Historia gjer inntrykk ikkje minst fordi Donald når målet sitt og likevel bommar i siste sekund – som det jo er ein overhengande fare for at eg sjølv har gjort med denne boka! Eg hugsar at eg som barn fryda meg over at Donald valde trehjulssykkelen og ikkje tønna med pengar, og gjer det framleis i dag. Valet er så overdrive feil, og samtidig så vakkert. På ein måte minner det om å vere forfattar: Tønnene med pengar kjem aldri, og ein sit att med trehjulssykkelen sjølv etter dei største og sterkaste prestasjonar.
Bokleg kompetanseheving
At ein kan bli galen av å lese bøker, er ein tematikk som går attende til Don Quijote, ofte rekna som den første moderne romanen. Håpet mitt er likevel at dei mange bøkene ikkje skal gjere oss galne, men løfte oss omtrent på same vis som Donald lar seg løfte når bøkene iblant stuper ned frå bokhylla og treffer han i andeknollen. Meir enn éin gong har det ramla ei bokhylle over han, og like ofte har ei tjukk bok frå øvste hyllenivå treft han midt i planeten.
Det skjer nemleg noko magisk når Donald får bøker i hovudet. Overføringa av kunnskap ser ut til å skje momentant ved fallulykker. Donald syg opp i seg all informasjonen frå ei bok når ho fell i hovudet hans. Då vaknar han som ein mirakuløs allvitar. Bøker kan altså auke Donalds kompetansenivå på eit blunk.
Det same er tilfellet når han les bøkene i staden for å få dei i hovudet. Om han til dømes les ei bok om hekkeklipping, er han meistergartnar i neste sekund. Donald tileignar seg bokleg lærdom uhyre raskt! Kunne skuleverket og næringslivet ha drive like effektiv kompetanseheving, ville alle lærarar og administrerande direktørar ha slutta å rive seg i håret sporenstreks.
Rett nok er Donald mindre fink til å ta vare på kunnskapen han ervervar seg. Etter ein ny smell i hovudet går han som regel tilbake til sitt gamle kunnskapslause eg. Eg likar likevel å tru at det sit att ein rest i han etter all boklesinga, ein rest som gjer Donald til den han er. For lesinga er også med på å gjere oss til dei vi er, sjølv om både vi og tekstane vi les, skulle vere gløymde om hundre år.
Så, la oss gå hovudstups inn i bøkene! Dobbeltkvakk og saft suse! Andeby kan by på ei perlerad av litterære godsaker!